گنبد سلطانیه

پیشینه شهر سلطانيه

شهر سلطانيه در 30 كيلومتري جنوب شرقي شهر زنجان و در 54 كيلومتري ابهر قرار دارد . اين محل طبق كتيبه هائي كه از پادشاهان آشور بدست آمده ، در قرن هشتم قبل از ميلاد محل سكونت طايفه جنگاور ( ساكاراتيها ) بوده و در عهد فرمانروايان ماد به اسم (( اريباد )) خوانده مي شده است و پارتها آنرا بنام نخستين پادشاه خود " ارساس " ناميدند .

از تاريخ سلطانيه تا حمله مغول اطلاع دقيقي در دست نيست . ليكن لازم به تذكر است تا پيش از تسلط مغول سلطانيه به نام " نيز آگامبي " و " شروياز " معروف بوده است.سلطانيه دردوره ايلخانان مغول محمد اله مستوفي نامي كه در زمان سلطان محمد خدا بنده مي زيسته است پس از بازگشت به موطن خود قزوين در نزهت القلوب ( كتاب خود ) ، از سلطانيه چنين ياد كرده است :قبل از حمله مغول در سلطانيه فعلي هيچگونه اثر ساختماني نبود و اين ناحيه شكل مرغزار و چمنزار بوده است و سلاطين مغول پس از استقرار در ايران و پايتخت قرار دادن تبريز ، كم كم براي شكار و گذرانيدن ايام تابستان بدان سو روانه مي شدند و با برافراشتن چادرها ايام استراحت تابستاني را در آنجا سپري مي كردند به همين جهت اين محل "‌ قنقواولانك "‌يا به قولي " ايقرئولن "‌ يعني چمنزار يا شكار گاه شاهين ناميده مي شد كم كم پادشاهان بعدي بخاطر خوش آب وهوا بودن مكان مزبور تصميم به ايجاد تاسيسات و ساختمانهائي براي اسكان خويش و لشكريان و اطرافيان خود گرفتند.

اين ملك در زماني تقويت شد كه ارغون خان پسر اباخان چهارمين ايلخان مغول بر اريكه سلطنت تكيه زد . و تصميم گرفت كه در محل فعلي سلطانيه كه دشتي وسيع و سرسبزبود شهري بنا نمايد لذا دستور داد كه " قلعه اي كه دور با روي آن 12 هزار گام باشد از سنگ تراشيده بسازند.‌" براي ساختن اين قلعه كه بسيار با شكوه بود و داراي كاخ سلطنتي و خانه هاي متعدد بود در عرض كليسا هزاران نفر از معماران و هنرمندان از تبريز به اين منطقه آمدند و به كار مشغول گرديدند. ارغون خان پس از ساختمان اين قلعه ،‌در حاليكه هنوز نيمه كار بود ،‌در آن مسكن گزيد و بسال 691 هجري در گذشت .طبق وصيت وي جنازه اش را در همان نزديكي دفن كردند وقتي پسرش غازان خان به پادشاهي رسيد دستور داد تا بر قبر پدر آرامگاهي 12 وجبي و از لحاظ معماري بس با شكوه بسازند . كه برجهاي 12 گانه اي داشته است .نا گفته نماند كه غازان خان ابتدا سعي به بازسازي بخش نيمه تمام كرد ولي بعدا" بنا به عللي از انجام اين كار انصراف حاصل كرد و تبريز را به پايتختي برگزيد . از آنجا كه غازان خان پادشاهي بلند پرواز و جاه طلب بود دستور داد ، در محلي كه بعدها به شنب غازان خان معروف گشت شهر جديدي احداث نمايند . و براي اوآرامگاهي مجلل و با شكوه بسازند كه در عالم بي نظير باشد . به همين جهت از آرامگاه سلطان سنجر در مرو كه از باشكوه ترين بناهاي عصر خود به شمار مي رفت به عنوان الگو استفاده نموده و تنها با اضافه كردن گنبدي عظيم ، بنائي بوجود آورد كه عظمت آرامگاه سلطان سلجوقي را تحت الشعاع خود قرار داد .با به حكومت رسيدن او لجايتو در سال 702 هجري وي تصميم گرفت به آرزوي پدرجامه عمل بپوشاند.

" به همين جهت دستور داد شهري بسازند كه دور آن 30 هزار گام باشد . قلعه كوچكتر به مساحت 2000 گام و به طول 500 گز (‌ 225 متر )‌ و شامل 16 برج و يك دروازه ورودي بوده است . عرض ديوارهاي قلعه به اندازه اي بود كه چهار سوار به آساني مي توانستند در كنار هم بر روي آن حركت كنند .سلطان ايلخاني پس از طرح شهر سلطانيه امر كرد تا آرامگاهي با همان عظمت شنب غازان خان براي وي بسازند . حافظ ابروبه اين نكته اشاره كرده و چنين مي نويسد :‌ " الجايتو از براي مدفن خود دراندرون قلعه عمارتي ساخته است كه آنرا ابواب البر نام نهاده با گنبدي مثمن بزرگ وعالي كه قطر آن 60 گز است در نهايت تكليف و ارتفاع آن 12 گز چنانچه در اقصاي بلاد عالم مثل آن عمارتي نشان نمي دهد .نا گفته نماند كه سلطان ايلخاني براي اينكار تمام هنرمندان و صنعتگران و تجار ايران را به شهر سلطانيه كوچ داد و براي اسكان آنها جا و مكان مناسبي ساخت . لذا نام قنغورلنگ به سلطانيه يعني محل شاه نشين تغيير يافت . از آنجا كه سلطان محمد خدابنده مانند بسياري از حكمرانان گذشته در ايجاد شهر عجله اي بسيار داشت ، به همين دليل در بناي سلطانيه امكانات فراواني ايجاد شد تا آنجا كه شاه خودش آمد و موقتا" زير چادر مجللي بسر برد و انجام كارها و پيشرفت آن را مستقيما" تحت نظارت قرارداد .بالاخره در سال 710 ه.ق. كار ساختماني شهر سلطانيه پايان گرفت و بدين مناسبت سلطان مغول مجلس، جشن مفصلي بر پا كرد و اين شهر را سلطانيه يا سلطان چمان يا سلطان نشين ناميد.از اين فرمان به بعد با توجه وافري كه سلطان محمد خدابنده به پايتخت جديد خود مبذول داشت ، اين شهر بعد از تبريز بزرگترين شهر امپراطوري وسيع ايلخاني گرديد . اين پادشاه به سال 716 هجري بعد از يك بيماري نسبتا"‌طولاني در گذشت ."‌ چون هنرمندان و صنعتگران و تجاري كه از نقاط مختلف كشور به آنجا كوچ داده شده بودند ،‌باطنا" ،‌ ناراضي بودند بعد از مرگ او لجايتو حتي در همان روز در حدود 14 هزار خانوار شهر سلطانيه را كه پايتخت رسمي پادشاهان مغول بود ترك گفتند .بعد از مرگ سلطان محمد خدابنده و جانشين او ابوسعيد بهادر در حقيقت مرد. شهر از رونق افتاده بي مهري ها ديد و روبه زوال رفت .

چرا كه ابو سعيد بهادر نتوانست مانند نياكان خود قدرتي به خرج دهد و از زوال تدريجي پايتخت جلوگيري كند .سلطانيه در دوره تيموريان با حملات متوالي خونخوار بزرگ ، امير تيمور گوركاني در سال 786 هجري ضربه اي مهلك بر پيكر سلطانيه وارد آمد . اين شهر مورد قتل و غارت تيمورلنگ و سپاهيانش قرار گرفت . بدين صورت وضع سلطانيه بكلي دگرگون شد . شهر از سكنه خالي گرديد . بسياري از انبيه و آثار شهر نابود شد . تنها يادگاري كه ماند و باز مورد احترام قرار گرفت گنبد بزرگ سلطانيه بود .پس از مرگ تيمور ،‌ ميرانشاه پسر وي حكومت را در دست گرفت . مورخين نوشته اند كه وي شديدا"‌تحت تاثير جلال و عظمت شكوه بناي سلطنت قرار گرفته بود و به همين جهت در صدد بر آمد ، ‌در شهر سلطانيه بناهاي عالي بسازد. ليكن هنگاميكه فهميد اين كار مدت زمان طولاني لازم دارد و تلاشهاي او در برابر عظمت سلطانيه بي ثمر است،‌ دستور خرابي آثار و انبيه سلطانيه را صادر كرد .عده اي نيز معتقدند كه ميرانشاه به علت عارضه ديوانگي دستور ويراني سلطانيه را داد . كلاويخو سفير هانري سوم اسپانيا در دربار تيموري در بخارا (‌ 1403 و 1406 )‌ كه از سلطانيه ديدن كرده ،‌ وضع شهر را چنين توصيف مي كند : "‌ شهر سلطانيه در دشتي واقع است و هيچ حصاري ندارد . در ميان آن دژي بزرگ است كه از سنگ ساخته اند و برجها و ديوارهاي آن با كاشيهاي آبي آرايش شده و زيباست .در هر يك از اين برجها يك عراده كوچك توپ قراردارد . سلطانيه شهري است پر جمعيت و با آنكه از لحاظ بازرگاني و داد و ستد از تبريز مهمتر است بازار آن شهر كم جمعيت تر است ."‌كلاويخو سپس به كاروانهاي شتر و بارهاي زياد و سفر تجار به آنجا اشاره مي كند كه به بوسيله آن در آمد هنگفتي به خزانه دولت ريخته مي شود . ليكن با توجه به عارضه ديوانگي كه گريبانگير ميرانشاه شده بود وي به ويراني مجدد سلطانيه و تبريز پرداخت و سرانجام در نتيجه جنگي كه بين قرايوسف و فرزند ميرانشاه بنام ابوبكر رخ داد . شهر سلطانيه بكلي موجوديت سياسي و اقتصادي خود را از دست داد و تبريز دوباره جاي آن را گرفت .سلطانيه در دوره صفويه در زمان صفويه شهر سلطانيه هر چند از اهميت سابق ، افتاده بود معذالك يكي از منازل معتبربين راه تبريز محسوب مي شده و بسياري از عمارات قديم آن به صورت نيمه مخروبه وجود داشته است .پيترو دلاواله سياح معروف ايتاليائي كه چند سال مشاور دربار شاه عباسي اول بوده و در اوايل قرن هفدهم ميلادي ،‌از سلطانيه بازديد نموده است ،‌از ويراني هاي سلطانيه در عهد صفوي سخن مي گويد : " سلطانيه سابقا" شهر بزرگي بوده ولي امروزه خراب شده و حتي فاقد حصار است و ديوار قسمت اعظم خانه ها نيز به ويراني گرائيده ، ‌به قسمي كه اكنون در شهر تعداد زمينهاي باير كه در روي آن چادر اردو زده شده خيلي بيشتر از تعداد

محدوده خانه هاي مسكوني است .اطراف سلطانيه جنگل وسيعي است كه در دو طرف آن رشته كوههاي متعددي واقع شده نام عربي سلطانيه نشان مي دهد كه اين شهر اسلامي است ....‌"فلاندن نيز نظريه فوق را تاييد مي كند و در سياحت نامه خود از آن به عنوان شهري نيمه ويران ياد مينمايد و مي نويسد : " .... با اينكه شهر تقريبا"‌رو به ويراني مي رفت اما ويرانه هاي باقيمانده نيز حكايت از جلال و شكوه و ابهت ديرين مي كند ."‌ مقبره زيباي ملاحسن شيرازي كه در جنوبي ترين نقطه سلطانيه وجود دارد از آثار اين دوره و مويد آبادي مختصر در اين عصر بوده است .

آدام اولئا ريوس كه در نيمه اول قرن هفدهم از سلطانيه ديدن كرده بود در سفرنامه خود شرح كوتاهي درباره سلطانيه آورده و مي نويسد :" اين شهر به مناسبت ساختمانهاي بلند – برجها و ستونهاي بسيار از خارج زيبا به نظر مي رسد . "‌ اين مورخ و سياح تصويري از شهر سلطانيه تهيه كرده كه در آن ساختمانهاي بلند را بسيار واضع نشان مي دهد و از طرف راست به چب بناهاي ذيل ملاحظه مي گردد :‌ "‌ مسجدي كه دو مناره آن دو طرف سردر آن واقع گرديده و بر هر شهر مسلط است . سپس يك مقبره استوانه اي كه برفراز آن گنبدي بيضي شكل هويدا است ، در كنار آن دروازه اي ملاحظه مي گردد كه بر روي برجي با گنبدي مخروطي شكل تعبيه شده است . نزديك اين دروازه مسجدي با گنبد بسيار زيبا مشاهده مي شود . در وسط تصوير زيگوراتي عظيم ملاحظه مي گردد و در كنار آن برجي استوانه اي كه از آن بلندتر است از ابهت ارتفاعي آن كاسته است . بعد از يك رديف ويلا و ساختمانهاي ييلاقي ،‌مقبره سلطان محمد خدابنده با تمام ابهت خود نمودار مي گردد . شاردن و تاورنيه دو سياح معروف فرانسوي كه در اواسط قرن 17 از اين شهر ديدن نمودند آنرا زيبا معمور و مصفا و آباد ياد كردند . سلطانيه اگر چه بر اثر از مركزيت افتادن و دگرگونيهاي سياسي و لشكركشي هاي متعدد ملوك و عوامل طبيعي مانند زمين لرزه و طوفانهاي شديد به سرعت رو به زوال و ويراني نهاد ليكن تاپايان دوره صفويه به صورت شهر كوچكي با نعمت فراوان و عمارات نيمه ويران اما با شكوه خود ،‌جلوه اي داشته است . سلطانيه در دوره قاجاريه در اوايل سلطنت سلسله قاجار آنچه از اين شهر و بناهاي رفيع آن از دستبرد عوامل ويران كننده طبيعي و ديگر عوامل بر جاي مانده دچار هوسهاي شاهانه فتحعليشاه شد. در زمان جنگ ايران و روس ، سلطانيه محل تجمع قواي ايران بود . فتحعليشاه كه براي ترتيب سپاه در ايام تابستاني مدتي را در آنجا گذرانده بود و طول اقامتش به اندازه اي بود كه دستور داد عمارتي از مصالح گنبد سلطانيه بر روي تپه هاي سلطانيه براي وي ساخته شود . در حال حاضر آثاري از اين بنا جر پي ها و قسمتي از اشياء كلشونه چيزي وجود ندارد .

بطور كلي مي توان گفت كه سلطانيه بعد از دوره سلطنت سلطان محمد خدابنده ، هرگز ان عظمت گذشته را نيافت . بنا ها ويران گشت . شهر با شكوهي كه روزي پايتخت بزرگترين امپراطوري دنيا بود به ويراني كشيده شده و امروز به صورت يك قصبه و روستائي ديده مي شود

سبب ايجاد گنبد سلطانيه

در مورد علل احداث اين بنا در تواريخ چنين آمده است :

اولجايتو پس از طرح سلطانيه تصميم گرفت كه به تقليد از آرامگاه برادرش غازان خان ، آرامگاه رفيع و با شكوهي براي خود بسازد به همين جهت براي بر پايي اين آرامگاه ، هنرمندان از هر سو به سلطانيه آمدند تا يكي از شاهكارهاي عظيم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند

بناي گنبد سلطانيه در سال 702 ه ( به روايتي ) بر اساس طرح آرامگاه غازان خان كه آن نيز از بناي آرامگاه سلطان سنجر در ( مرو ) الهام گرفته ، ساخته شده بود با اين تفاوت كه پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع ،‌و پلان گنبد سلطانيه هشت ضلعي است . اگر چه تا حد زيادي معماري آرامگاه سلطان سنجر در بناي سلطانيه تاثير گذاشته بود ليكن حيزهاي ابتكاري در بناي اخير بحدي است كه آنرا بصورت يكي از شاهكارهاي هنر و معماري ايران در آورده است كه بعدها نمونه و الگوئي براي احداث تعداد زيادي از انبيه اين دوره شد. همچنين معماري گنبد سلطانيه را شخصي به نام سيد علي شاه انجام داده است .

ظاهرا" هنگامي كه اولجايتو امر به احداث آرامگاه خود كرد هنوز يكي از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمي انتخاب ننموده بود . وي تقريبا" در سال 709 ه يعني موقعيكه كار ساختماني گنبد رو به اتمام بود سفري به عراق نمود و تربت پاك امام حسن ( ع‌ ) و حضرت علي ( ع ) را در كربلا و نجف زيارت كرد .

بنا به قولي ، بر اثر تشويق و ترغيب علما و روحانيون بزرگ شيعه كه در آن زمان در دستگاه حكومتي صاحب منزلتي بودند، اولجايتو مذهب تشيع را به عنوان مذهب رسمي پذيرفت و بعد از مدتي تصميم گرفت كه آرامگاه خود را به ائمه اطهار اختصاص دهد . بدين منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان ( حضرت علي (‌ع ) و امام حسين (‌ع ) ) را به سلطانيه داشت تا بر رونق تجاري و اهميت مذهبي پايتخت جديد التايس خود بيفزايد .لذا دستور داد تاتزئينات داخلي بنا كه تا آن روز انجام نگرفته بود طوري بپردازند كه در آن شعائر مذهب تشيع بخوبي مورد استفاده قرار گيرد. بهمين جهت بود كه كلمه ((علي)) به طور مكرر با كاشي در متن آجر نوشته شده است
در همين اوان سلطان محمد خدابنده دستور ساختن آرامگاهي ساده براي خود در جنب گنبد اصلي را صادر كرد كه به گفته مورخين اين بناي آجري ظرف چند هفته به اتمام رسيد

انتقال اجساد مطهر ائمه بخاطر مخالفت شديد علماي شيعه يا بقولي خواب سلطان كه حضرت علي بن ابيطالب را نارضي ديده بود وآن حضرت از اين عمل ناراضي بود ، انجام نگرفت و منصرف شد .

بنابر اين سلطان ايلخاني مصمم شد كه دوباره اين بنا را به آرامگاهي براي خود اختصاص دهد . به نظر مي رسد كه در همين ايام از مذهب تشيع برگشت و مذهب اهل سنت را اختيار كرد. شايد به همين منظور بود كه دستور داد تمام تزئينات معرق كاري كه كلمه (( علي ))‌ ( ع )‌ بر آن نقش بسته بود ، و تمام تزئينات آجري كاشيكاري و گره سازي را با پوشش از گچ اندودند و روي آن پوشش را با كتيبه و اشكال مختلف هندسي طرحهاي گل و بوته دار با رنگ آبي بر زمينه سفيد گچبري كردند كه اين عمل احتمالا" در سال 713 ه رخ داده . اولجايتو در سال 716 ه. يعني تقريبا" چهار سال بعد از اتمام بنا در سن 36 سالگي در گذشت و جسد وي در تابوتي از زر ناب در آرامگاه ابديش دفن شد .